Voorwoord
In dit scriptie gaan we het hebben over de horrorkunst. Maar
horrorkunst? We kennen horrorfilms en horrorboeken, maar in het genre horror
wordt vaak niet naar de kunst gekeken.
Dit was geen onderwerp dat ik meteen, zonder verdere
overpeinzingen, koos. Het eerste idee was om Het menselijk lichaam in de
kunst te beschrijven, maar dat werd al snel een te feitelijk geheel. Bij
het literatuuronderzoek naar het menselijk lichaam in de kunst, kwamen al snel
fragmenten horror voorbij. Immers is een opengesneden menselijk lichaam ook
horror. Ik bedacht me: horror is interessant. Van horror begrijpt niemand
waarom het gemaakt wordt. Waarom het leuk gevonden wordt.
Ik heb zelf een klein onderzoek gedaan, waarbij ik een
horrorkunstwerk heb uitgeprint en verschillende mensen heb gevraagd ernaar te
kijken. Ik heb genoteerd wat zij van het kunstwerk vonden, wat ze voelden en
wat ze dachten dat het voorstelt. Op die manier heb ik het psychische deel
kunnen verklaren. Dit onderzoek is in hoofdstuk drie opgenomen, maar neemt geen
aparte plaats in het scriptie in.
Inleiding
Horror. Iedereen kent het wel, inmiddels is het vervlochten
in de andere genres in zowel de literatuur, filmwereld en ook in de kunst.
Horrorfilms zijn het populairst en trekken gigantisch veel publiek. Mensen
kijken naar angstaanjagende beelden waarbij mensen worden opengereten en aan
stukken worden gescheurd. Waarom? Waarom. Om dit woord, in een vraag
geformuleerd, gaat dit scriptie.
We gaan verschillende aspecten en stromingen in de
horrorkunst bekijken en verklaren, zodat de kunst makkelijker in te delen is.
Ook zijn er interviews met twee kunstenaars van donkere kunst – hopelijk kunnen
zij onze vragen over de horrorkunst gedeeltelijk beantwoorden.
Omdat er veel over horrorkunst te vertellen valt, ga ik me
specialiseren in een hoofdvraag met deelvragen.
Hoofdvraag →
Wat is de invloed van horrorkunst op mensen?
Deelvragen ·
Wat trekt mensen aan in deze bizarre kunstsoort?
·
Wat voor gevoel krijgt de toeschouwer?
·
Wat is het doel van de kunstenaar?
·
Waar komt donkere kunst vandaan?
Op deze vragen zal antwoord worden gegeven in de conclusie.
Inhoudsopgave
Voorwoord
|
1
|
Inleiding en
inhoudsopgave
|
1
|
Hoofdstuk l:
De oorsprong van horror in kunst
|
3
|
· De oudheid
|
3
|
· De Middeleeuwen
|
4
|
· De Renaissance
|
6
|
· De moderne wereld
|
8
|
Hoofdstuk ll:
Stromingen in de donkere kunst
|
12
|
· (Donker) surrealisme
|
12
|
· Morbide kunst
|
13
|
· Fantastische kunst
|
14
|
Hoofdstuk
lll: Aantrekken of afstoten?
|
16
|
· De aantrekkingskracht
|
16
|
· De afstotingskracht
|
16
|
· Het effect of gevoel
|
17
|
Hoofdstuk IV:
Horror onder de loep: wat maakt het eng?
|
18
|
· Surrealisme
|
18
|
· Morbide kunst
|
19
|
· Fantastische kunst
|
20
|
Hoofdstuk V:
Interview(s) met een kunstenaar
|
23
|
Interview met
Oswald Cromheecke
|
23
|
Interview met
Eric Swartz
|
24
|
Conclusie en
beantwoording van de hoofd- en deelvragen
|
26
|
Literatuurlijst
|
29
|
Hoofdstuk l:
Horrorkunst door de eeuwen heen - de oorsprong
De oudheid
Onze reis door de kunstgeschiedenis, met nadruk op de
kunstgeschiedenis van horrorkunst, begint in de oudheid. Zelfs in de primitieve
kunst werden bronzen koppen gemaakt van gestorven heersers, met gebruik van
echt haar. Vermoed wordt dat de koppen waren bedoeld om de geesten van
gestorven heersers te 'vangen'. Of dit echt een begin is geweest van
horrorkunst is onduidelijk, maar opvallend is dat er al zo vroeg interesse is
voor het geestenrijk, het onbekende en het donkere.
Het geestenmasker was niet het enige dat de primitieve mens
verbond met de geestenwereld. Er werden ook maskers gemaakt. Deze maskers
hadden verschillende functies, maar werden ook gebruikt om demonen af te
beelden. Mogelijk werd dit demonenmasker ook gebruikt om mensen angst aan te
jagen of te waarschuwen voor geesten of demonen uit de onderwereld, maar dit is
niet geheel duidelijk. Ook werden maskers in graven geplaatst, vermoedelijk met
de bedoeling de dode te voorzien van een tweede, onvergankelijk gezicht om de
geest onder de grond vast te houden.
Schilderkunst is in de primitieve kunst beperkt gebleven tot
het beschilderen van mensenlichamen of houtsnijwerk. Geesten of demonen werden
niet heel vaak afgebeeld.
In de volken van de Egyptenaren speelden dood en het
hiernamaals een belangrijke rol. Piramides ken je zeker wel: er werd veel
aandacht besteed aan het begeleiden naar het hiernamaals, omdat mensen bang
waren voor de kracht van de overledenen. Zelfs hier, zo diep terug in de
geschiedenis, zie je al dat mensen kunst gebruiken voor of tegen hun angsten.
De grafkamer werd versierd met beelden van de overledene.
Er werden alleen speciale handelingen verricht als degene
die overleden was erg machtig was: men geloofde, dat wanneer men machtig was
tijdens zijn leven, wel iets heiligs moest hebben. Als degene dan dood was,
moest je de geest met alle respect in ere houden. Je wilde immers een machtige
geest niet boos maken: dat kon mislukte oogst of droogte betekenen.
Ook bij de Oude Grieken werd er veel aandacht aan graftomben
besteed. Doden werden begraven met gouden of zilveren maskers, en ook werd
persoonlijke uitrusting zoals drinkbekers, juwelen en wapens in de graftombe
gelegd.
De Dipylon
vaas
De Dipylon vaas is afkomstig van de Dipylon-begraafplaats in
Athene en behoort tot een groep van zeer grote vazen die als grafmonumenten
dienden. De bodem is doorboord, zodat de drankoffers naar de dode beneden
konden doorsijpelen. Op het lichaam van de vaas ziet men de dode opgebaard
liggen, met aan weerszijden figuren die ten teken van rouw de armen heffen, en
een begrafenisstoet van strijdwafels en krijgsvolk te voet.
Opmerkelijk uit dit tafereel is
het ontbreken van een hiernamaals: de begrafenis die op de vaas is afgebeeld
dient de herinnering levend te houden aan een aanzienlijk man, die werd
betreurd en daardoor een mooie begrafenis kreeg. Hadden de Grieken dan geen
enkele voorstelling van een hiernamaals? Dat hadden ze wel, alleen was het
dodenrijk voor hen een kleurloos, onbestemd gebied waar de zielen, of schimmen,
zonder invloed uit te oefenen op de levenden een passief bestaan leidden.
De Griekse held Achilles zei tegen Odysseus: 'Spreek niet
verzoenend over de dood, Odysseus. Ik zou liever als de armste man op aarde
leven dan heer te zijn over uitgeteerde doden.'
Hieruit kunnen we afleiden dat de
Grieken geen waarde hechtten aan de behoefte van de doden, ongeacht wat de
primitieve mens voor hen
dacht.
De dood speelde dus bij de Grieken niet de hoofdrol in hun
angsten. Maar wat dan wel? Ook bij de Grieken werd hun angst gebruikt in de
manier waarop zij kunst maakten. De oude Grieken geloofden heilig in hun goden
en in hun helden. Deze helden en goden versloegen de meest angstaanjagende
wezens, die dan ook vaak werden afgebeeld. Maar vermoed wordt dat het afbeelden
van deze wezens een andere functie hadden dan het angst aanjagen van de
toeschouwer: het eren van de god of held, die het wezen versloeg.
Toch spelen deze fantasierijke, duistere wezens ook later
een rol, wanneer ze wél een angstaanjagende functie hebben.
De Etrusken waren een volk geïnspireerd door de Grieken.
Zij geloofden wel degelijk dat doden de
levenden konden lastigvallen en manipuleren. Toch was het, in de vroegere
periode van de Romeinen, een redelijk opgewekte opvatting. Ze geloofden dat als
je een graf rijkelijk versierde met kunst, je de dode kon overhalen in de
dodenwereld te blijven en niet rond te walen in het rijk der levenden. In de
loop van de 5e eeuw werd de voorstelling van het hiernamaals gecompliceerder en
minder opgewekt. Er openbaart zich een nieuw element, een soort stemming van
onzekerheid. Het lot van de mens ligt in handen van onverbiddelijke en
bovennatuurlijke krachten. De dood is het einde, en niet de voortzetting: je
krijgt immers nooit meer de kans op aarde te leven.
In de latere graven krijgen de geesten van de dood dan ook
een steeds dreigender aanzien; angstwekkende demonen treden op, vaak strijdend
met goede geesten om het bezit van de ziel van de dode.
Dit is de intrede van demonen in de kunst, die dikwijls
gebruikt wordt om mensen angst aan te jagen.
De Middeleeuwen
Zij die de naam middeleeuwen bedachten, zagen de duizend
jaar tussen de vijfde en vijftiende eeuw als één lang, donker tijdperk, een
lege periode tussen de klassieke oudheid en haar wedergeboorte. Nu zien we dat
niet meer zo: wij zien deze periode niet meer als 'duister', maar als het
tijdperk van het geloof.
In de Vroege Middeleeuwen was ongeveer 90% van de bevolking
boer, en ze hadden het zwaar. Het leven was wreed, hard en kort. Adel en Kerk
hadden veel macht. Omdat de omstandigheden voor de armen erg slecht waren, was
de dood overal. De Kerk oefende veel druk uit op het hiernamaals, en dit
speelde een belangrijke rol in het alledaagse leven van mensen. De angst om in
de hel te komen na je dood was erg groot.
De
kathedraal van Autun
In de kathedraal van Autun is de Apocalyps
of Het Laatste Oordeel, het
imponerendste tafereel uit de gehele christelijke kunst, met grote expressieve
kracht uitgevoerd.
Op de afbeelding is zichtbaar dat de zielen worden gewogen
en de doden onderaan, bevend van angst, oprijzen uit hun graven; sommige worden
aangevallen door slangen of vastgegrepen door klauwachtige handen. Hun lot
hangt in de weegschaal, waarbij duivels en engels trekken. De geredde zielen
klemmen zich vast aan het gewaad van de engel die hen moet beschermen, terwijl
de verdoemden worden gegrepen door grijnzende duivels die ze in de muil van de
hel werpen. Deze duivels verraden dezelfde nachtmerrie-achtige fantasie die ons
reeds opviel in de romaanse dierenwereld; het zijn wezens die de indruk wekken
mensen te zijn, maar dit niet zijn. Ze hebben dunne vogelpoten, behaarde dijen,
staarten, puntige oren en enorme, woeste bekken hebben. Hun gewelddadigheid is
ongeremd; zij genieten ten volle van hun grimmige bezigheden. Iedere bezoeker
moest de kerk wel ernstig en vol ontzag betreden.
ze nooit of te nimmer, uit doodsangst niet, tegen de Kerk
durven opstaan.
Hier kun je heel duidelijk zien dat horrorkunst in feite
werd gebruikt om mensen angst aan te jagen en ze, door ze bang te maken,
onderdanig laten zijn.
De reeds terugkerende dreiging van de dood maakte mensen
onderdanig en bang in de Middeleeuwen, en kunst werd gebruikt om de mensen aan
deze angst te herinneren. Elk schilderij had religieuze betekenis, en diende
mensen aan te sporen tot het goede en te behoeden voor het kwade.
Om de horrorkunst in de
Middeleeuwen beter te bekijken, kijken we naar het werk van een Middeleeuwse
kunstenaar: Jheronimus Bosch.
Er is vrij weinig over zijn leven bekend, maar hij ging de
geschiedenis in als 'den duvelmakere' (de schepper van duivels), en niet zonder
reden. Bosch wilde Christus navolgen buiten de Kerk om, maar werkte wel vaak in
opdracht van de Kerk om bepaalde werken te maken. Zijn werken zijn vaak
rampscenario's, wat er met je zou gebeuren als je niet leefde zoals Christus
dat had bedoeld. Hij schilderde doemscenario's van visioenen uit het
hiernamaals, zondvloed en hel: precies hetgeen wat veel mensen vreesden. Daarom
kunnen we zijn werk wel rekenen tot vroege horrorkunst. Als voorbeeld nemen we De
dood van een vrek.
Het stelt een smalle kamer voor met daarin een man in een
hemelbed die bezoek krijgt van de Dood. Zijn laatste uur heeft dus geslagen.
Juist op dat moment probeert een demon hem nog te verleiden met een zak met
geld, terwijl een engel hem wijst op de crucifix boven de deur. Hoewel van
achter deze crucifix, een lichtstraal op de man neerdaalt, en zijn rechterhand
richting geldzak gaat is zijn blik gericht op de Dood.
Aan de voet van het bed bevindt zich een kist vol spullen
met daarnaast een tweede man. Met zijn linkerhand leunt hij op een stok,
terwijl hij met zijn rechterhand muntstukken werpt in een zak, die door een
ratachtige demon wordt opengehouden. Terwijl de man dit doet laat hij een
rozenkrans door zijn vingers glijden. Op het muurtje op de voorgrond kijkt een
gevleugelde demon voor zich uit. Op het muurtje zijn een mantel en een
kledingstuk met mouwen gedrapeerd. Op de grond voor het muurtje ligt wapentuig
en onderdelen van een wapenrusting.
Het werk is vervreemdend, door alle monsters en verzonnen
figuren die erop zijn afgebeeld.
Je kunt je wel voorstellen dat dit scenario van een
stervende man, zo dichtbij de hel, angst aanjaagt.
Bosch had vele navolgers, maar veruit zijn bekendste
navolger was Pieter Bruegel de Oude. Hij werd niet alleen geïnspireerd door
Bosch' stijl, maar ook door diens thematiek. En Pieter Bruegels Dulle griet
is ook tot de horrorkunst te rekenen.
Ars
Moriendi
Ars Moriendi is Latijn voor 'de kunst van het sterven', wat
in de Middeleeuwen een belangrijk christelijk thema was. Dit was ook het thema
van Bosch' De dood van een vrek. Ook heeft Jheronimus Bosch andere
werken over dit onderwerp gemaakt. Het was voor de mensen een alledaagse taak
om zich voor te bereiden op de steeds dichterbij sluipende dood die hen
wachtte.
Het Laatste Oordeel is ook in de gotische kunst een veel
voorkomend onderwerp in de kunst, alleen is er wel een verandering merkbaar. De
helse monsters zijn nog steeds kwaadaardig, maar de zondaren wekken nu meer
deernis dan afgrijzen.
De 'Zwarte Dood'
De eerste veertig jaren van de veertiende eeuw waren voor
Siena en Florence een periode geweest van politieke stabiliteit, economische
expansie en artistieke bloei. Maar dat was daarna abrupt afgelopen: na 134O
beleefden beide steden een opeenvolging van rampen waarvan de gevolgen nog vele
jaren ernstig zouden nawerken: banken en kooplieden gingen met tientallen
failliet, innerlijke twisten teisterden het bestuur, er deden zich herhaalde
misoogsten voor en in 1348 kostte een epidemie van builenpest, de 'zwarte
dood', aan meer dan de helft van de stadsbevolking het leven. Velen beschouwden
deze catastrofen als tekenen van goddelijke toorn, waarschuwingen aan een
zondige mensheid die zich moest afwenden van de aardse genoegens; in deze
mensen wekte de 'zwarte dood' een stemming van bovenaardse verruking op. Maar
bij anderen verhoogde de vrees voor een plotselinge dood alleen maar de
begeerte van het leven te genieten zolang er nog leven was. Deze tegenstrijdige
gedachten worden weerspiegeld in een nieuw thema van de schilderkunst, de
Triomf van de Dood.
De kunstenaar Francesco Traini heeft een indrukwekkende
versie van de Triomf van de Dood gemaakt: een reusachtig fresco. De afbeelding
hierboven is een dramatisch detail van dit werk.
De elegant geklede dames en heren te paard zijn onverwachts
gestuit op drie lijken in staat van ontbinding, gelegen in open doodskisten.
Zelfs de dieren schrikken terug voor de aanblik en de stank van deze lijken.
Slechts de kluizenaar wijst rustig op de moraal van wat er te zien is.
De dubbelzinnigheid van de elegante dames en heren en de
rottende lijken in de kisten is angstaanjagend en afstotelijk, en kenmerkend
voor deze donkere periode van de Middeleeuwen.
Er is wel een verschil aan te merken op deze vorm van
horrorkunst en die van Jheronimus Bosch en Pieter Bruegel de Oude: de kunst uit
de zwarte dood-periode kan wellicht meer worden toegerekend aan het
eenvoudigweg weergeven van de afschuwelijke realiteit, terwijl de angstaanjagende
werken van Bosch en Bruegel ook gewoon bedoeld waren om mensen angst aan te
jagen.
De Renaissance
Hoe de Renaissance precies begonnen is, is niet duidelijk.
Slechts op één punt zijn de deskundigen het met elkaar eens: de renaissance
begon toen de mensen zich er van bewust werden dat ze niet meer in de
middeleeuwen leefden.
Jan van Eyck was een beroemde kunstenaar van de Renaissance,
aan wie men lange tijd de 'uitvinding' van de olieverf heeft toegeschreven. Hij
maakte twee beroemde, dramatische werken die we allebei enigszins tot de
horrorkunst kunnen rekenen, de één meer dan de ander.
De Kruisiging is een werk gemaakt met de
kruisiging van Jezus Christus als belangrijkste thema. Als geheel
maakt het een opvallend ondramatische indruk, alsof het
gehele toneel magisch verstard is. Niet erg horror, zou je denken. Maar als je
inzoomt op de details, ontdek je een heel ander werk. Dan ontdek je de heftige
gevoelsuitingen op de gezichten in de menigte onder het kruis en de
aangrijpende smart van Maria en haar begeleiders.
De twee werken hebben één opvallende overeenkomst: ze zijn
met dezelfde zorgvuldigheid waargenomen.
Ze behoren ook allebei tot de horrorkunst, hoewel Het
Laatste Oordeel veel meer angst aanjaagt dan De Kruisiging. Beiden lieten ze
mensen sidderen van angst, omdat de angst voor de dood en het hiernamaals, in
de vroege Renaissance nog net zo aanwezig was als in de Middeleeuwen.
Jan (of Hubert) van Eyck: De Kruisiging (links) en Het
Laatste
In de Renaissance verloren de kerk en het christelijk geloof
steeds meer terrein in het leven van de mens. Het zelfbewustzijn en het
cultureel besef namen hierdoor toe. Men nam steeds minder genoegen met de
overheersende rol die de kerk in de middeleeuwse maatschappij speelde.
De horrorwerken, veroorzaakt door de angsten die de Kerk
zaaide, verdwenen naar de achtergrond of zelfs helemaal.
De Griekse en Romeinse kunst uit de oudheid werd het grote
voorbeeld voor de Renaissance-kunstenaars, waardoor horror in de kunst in de
periode van de Renaissance afnam.
Kort voor 15OO zijn er op de muren van de Brizio-kapel in de
kathedraal van Orvieto fresco's aangebracht over het vergaan van de wereld.
(zie afbeeldingenpagina’s) In dit horror-werk is duidelijk een andere sfeer
merkbaar dan in de Middeleeuwen. In de Middeleeuwen was de sfeer duister en min
of meer ondoorgrondelijk. In de Renaissance was zelfs in de hel het vertrouwen
in de mens van kracht: de verdoemden behouden hun menselijke waardigheid en ook
de duivels zijn vermenselijkt. Dit soort werken joegen mensen nog steeds angst
aan, maar werden niet meer gebruikt om mensen onderdanig te maken.
Het Maniërisme
In de hoge Renaissance kwamen enkele jonge Florentijnse
schilders in opstand tegen het klassieke evenwicht. In 1521 heeft Rosso
Fiorentino, de excentriekste van deze groep, de nieuwe mentaliteit vormgegeven
in zijn Kruisafneming. We zien een tegen een duistere hemel afstekend
traliewerk van kruis en ladders, waarop vreemde figuren klauteren. Ze zijn fel
bewogen en toch star, als verstijfd door een plotseling opgestoken, ijzige
wind. De onaangename kleuren en het felle, maar irreële licht versterken het
nachtmerrieachtige effect. Deze vorm van horror is niet gebruikt om een
boodschap mee over te brengen, maar om het gevoel van de kunstenaar over te
brengen. Ook dan kan horrorkunst ontstaan: en je begrijpt vast waarom, als ik
je vertel dat vermoedt word dat Rosso zelfmoord heeft gepleegd.
De Kruisiging van Matthias Grünewald is in het
eerste opzicht een heel middeleeuws werk: de gemartelde Christus en de
ondraaglijke smart van Maria, de apostel Johannes en Maria Magdalena zijn al
eerder afgebeeld. Het is het deerniswekkende lichaam aan het kruis dat de
aandacht wekt, met de verwrongen ledematen, de talloze striemen en het stromende
bloed. Deze horror-elementen geven iets extra’s aan het werk, waardoor je er
anders naar kijkt. Deze elementen geven het een heroïsche uitstraling, waardoor
het boven het menselijke uitstijgt en zo de menselijke en de geestelijke natuur
van Christus verbeeldt.
Zo kreeg horror (dat men toen nog geen horror noemde)
onbewust een nieuwe functie. Het kon iets heldhaftig maken of een ideaal
verbeelden. Dit zien we ook in de gravure van Albrecht Dürer met zijn Ridder,
Dood en Duivel.
De ridder zit dapper op zijn paard en wordt niet afgeleid
door het dood en verderf om hem heen. Er liggen schedels op de grond en er is
een duivel achter hem. Dit is de christensoldaat die over de weg van het geloof
naar het hemelse Jeruzalem reist en nergens van schrikt. Het belichaamt zowel
een esthetisch als een moreel ideaal.
De Moderne Wereld
Neoclassicisme
en Romantiek
Het neoclassicisme behelst een opnieuw ontwaakte
belangstelling voor de klassieke oudheid, en romantiek is geen specifieke
stijl, maar meer een psychologische instelling, die zich op allerlei manieren
kan uiten.
Het spreekt daarom ook voor zich dat in de romantiek veel
meer horror-elementen te vinden zijn die op nieuwe manieren zijn vormgegeven.
Het verlangen persoonlijke ervaringen de emotionele en symbolische
eigenschappen van de mythe toe te dichten, is zeer karakteristiek voor de
romantiek. Het is daarom ook logisch dat er veel traumatische gebeurtenissen
uit het leven van mensen op doek wordt gezet. Watson was toen hij in de haven
van Havanna zwom door een haai aangevallen en op dramatische wijze gered. Hij
gaf de kunstenaar John Singleton Copley de opdracht dit macabere toneel te
schilderen. Het resultaat was dat Copley de details heel echt heeft uitgebeeld
en hij heeft van alle hulpmiddelen gebruik gemaakt om de toeschouder emotioneel
in het afgebeelde te doen delen (dit zal later een belangrijk kenmerk van
horrorkunst worden).
De haai wordt de monsterachtige
belichaming van het kwade, de man met de bootshaak de aartsengel
Michael worstelend met Satan, en de naakte jongeling wordt
hulpeloos heen en weer geslingerd tussen de krachten van de hemel en de hel. Je
wordt aangegrepen door de compositie, en dat is precies wat er met horror in de
romantiek werd bedoeld. (Zie afbeeldingenpagina’s)
Ook Een leeuw valt een paard
aan van Georde Stubbs hoort tot deze donkere versie van de Romantiek.
Tijdens een bezoek aan Noord-Afrika had Stubbs een leeuw een paard zien doden.
Dat beeld liet hem niet los, en zo kwam een dierenschilderij tot stand, waarop
de grootsheid en de gewelddadigheid van de natuur op voor de romantiek
kenmerkende wijze wordt afgebeeld. De kunstenaar identificeert zich emotioneel
met het paard, waarvan de ongerepte witte huid zo dramatisch en symbolisch
afsteekt tegen de sinistere rotsen die het domein van de leeuw vormen. De zich
samenpakkende onweersbui versterkt de dreigende stemming: het arme paard heeft
geen enkele kans tegen deze vernietigende krachten. Als toeschouwer kijk je vol
ontzetting en machteloos toe, en dat maakt dat dit schilderij een enorme indruk
maakt.
Horror
in Spanje: Napoleons wreedheid
Toen Napoleons legers Spanje in 18O8 bezetten, hoopten onder
andere de kunstenaar Francisco Goya en velen van zijn landgenoten dat de
overwinnaars de liberale hervormingen, waaraan zo dringend behoefte was, ook
daar zouden invoeren. Het bloeddorstige optreden van de Franse troepen deed
deze hoop vervliegen en leidde tot een even bloeddorstig volksverzet. Vele
doeken van Goya geven blijk van deze wrange ervaringen. Het beroemdste is De
derde mei 18O8, waarop hij de executie van een aantal Madrileense burgers
afbeeldt. (Zie afbeeldingenpagina’s) Het lijkt een beetje op een religieus
doek, maar deze martelaars sterven voor vrijheid, niet voor het Koninkrijk des
Hemels, en hun beulen zijn geen knechten van Satan, maar van de politieke
tirannie, een groep automaten zonder gezicht, ongevoelig voor de wanhoop van
hun slachtoffers.
Goya heeft nog veel meer horrorkunstwerken gemaakt, vaak om
de trieste, wrede waarheid van de Spaanse monarchie in beeld te brengen.
De Romantiek heeft veel invloed gehad op de hedendaagse
horrorkunst. Romantische kunstenaars hadden er een handje van om dramatische,
soms morbide scenario's weer te geven, om de toeschouwer emotioneel te raken.
Het realisme en het impressionisme
Het realisme en het impressionisme brachten, deels door de
uitvinding van de fotografie, een einde aan de horrorkunst die we tot nu toe
hebben gezien. Kunstenaars wilden alleen de objectieve werkelijkheid weergeven.
De enige horrorkunst die we tot horrorkunst kunnen rekenen in deze periode zijn
de droevige composities met enigszins vervreemdende effecten, die later hebben
geleid tot het surrealisme en de fantastische kunst.
De symbolisten
De symbolisten brachten opnieuw een nieuwe kijk op de horrorkunst.
Zij vonden: 'een schilderij is meer dan een strijdros, een vrouwelijk naakt of
een anekdote, een plat vlak waarop volgens een bepaalde orde kleuren zijn
aangebracht.' De symbolisten hechtten meer belang aan een subjectieve visie dan
aan een trouwe weergave van de natuur.
Als voorbeeld nemen we het werk De
schreeuw van Edvard Munch. Erop is een man afgebeeld op een brug of weg die
schreeuwend zijn beide handen aan zijn gezicht zet. De twee figuren achter hem
stellen zijn twee vrienden voor, die hem de rug toekeren en verder lopen. Boven
het fjord, rechts van de man, hangen vurig
gekleurde wolken. De onrustige compositie weerspiegelt de
emoties van de schilder.
Het symbolisme heeft ertoe geleidt dat in de horrorkunst de
emoties van de schilder konden uitdrukken, terwijl het daarvoor nog ging over
het objectief weergeven van de werkelijkheid.
Het symbolisme heeft ook de macabere, morbide kunst zich
ging ontwikkelen. Iets van dit macabere vinden we ook op de vroege doeken van
Edvard Munch.
Ook op Persoon met vlees van Francis Bacon (zie
afbeeldingenpagina’s) komen deze morbide elementen weer naar voren. Het is een
krijsende geestverschijning die uit een zwarte ledigheid opdoemt, vergezeld
door twee lappen rundvlees die als het ware licht uitstralen. Waar hij naar
streeft is het scheppen van dingen die, in zijn eigen woorden: 'de diepere
mogelijkheden van de gewaarwording losmaken.'
Zielsangst is een belangrijk thema van het expressionisme,
met name in Die Brücke.
In onze reis door de kunstgeschiedenis zijn we nu bij een
heel belangrijk aspect van de opkomende horrorkunst aanbeland: het surrealisme.
Het surrealisme, gebaseerd op de fantasie, is meer een geesteshouding dan een
artistieke stijl. Het enige dat bij voorbeeld alle surrealisten gemeen hebben,
is de overtuiging dat de verbeelding belangrijker is dan de buitenwereld.
Zie de
afbeelding hiernaast van Giorgio de Chirico: Mysterie en melancholie van een
straat. Dit verlaten plein bij nacht, met zijn eindeloos doorlopende en
kleiner wordende arcaden, verlicht door het kille schijnsel van de volle maan,
heeft alle poëzie van een romantische droom. Maar het heeft ook iets
merkwaardig verontrustends. Deze scene is onheilspellend in de volle betekenis
van het woord: alles wat we zien herinnert aan onheil, er is een bedreiging die
ons niet kan ontgaan, al blijft de betekenis duister.
De Chirico kon zelf niet eens verklaren wat er aan
wonderlijks op zijn schilderijen verscheen, de lege verhuiswagen, het meisje
met haar hoepel, maar hoewel een verklaring uitblijft, worden we toch geboeid
door dit werk dat onze zelfverzekerdheid zo aantast.
Dit is een belangrijke stap geweest in de horrorkunst. Het
effect dat wordt bereikt door het kijken naar een surrealistisch schilderij, is
gelijk aan het kijken naar een ander soort horror. Het onheilspellende, nare
gevoel dat je besluipt, de rillingen en het ongemakkelijke gevoel horen er
allemaal bij.
Surrealisten verklaarden te streven naar 'het zuivere
psychische automatisme.. bedoeld om uitdrukking te geven aan het werkelijke
gedachtenproces.. vrij van de dwang die de rede oplegt en zonder esthetische of
morele doeleinden.' De surrealistische theorie maakte veel gebruik van aan de
psychoanalyse ontleende begrippen, en men moet haar overspannen retoriek niet
altijd even ernstig opnemen.
Dali is misschien wel de
opmerkelijkste der surrealisten die een 'paranoïde' droom verbeeldt, waarin
tijd,
vorm en ruimte op een angstwekkend echt lijkende manier zijn
verstoord. Echt horror dus.
Een volgende ontwikkeling in de horrorkunst is zichtbaar
wanneer het hyperrealisme verschijnt, met name de beeldhouwkunst van deze
stroming. De beeldhouwers van het hyperrealisme beelden mensen in alledaagse
situaties uit. Deze mensenbeelden zijn zo bedrieglijk realistisch, dat het
vervreemdende gevoelens bij de toeschouwer oproept en het enigszins griezelig
aandoet.
Ook environments, die rond deze tijd ontstaan, brengen een
schokeffect bij de toeschouwer teweeg. Deze soort 'anti-kunst-benadering' heeft
een nauw verband met de horrorkunst.
Tot hier gaat onze reis door de kunstgeschiedenis, waarbij
we de nadruk gelegd hebben op de horror-aspecten. Door deze aspecten door de
eeuwen heen te bekijken en zo meer te weten te komen over de oorsprong van de
horror in de kunst, kun je hedendaagse horrorkunst beter verklaren en
begrijpen.
Hoofdstuk ll: Stromingen in de
donkere kunst
In de donkere kunst zijn er, zoals elke andere vorm van
kunst, meerdere subvormen te onderscheiden. We behandelen de volgende
stromingen:
·
Surrealisme (met name de donkere kant)
· Morbide
kunst
· Mystieke
of fantastische kunst
Surrealisme
Het surrealisme is, zoals in de geschiedenis ook wel is
behandeld, een kunststroming waarbij het verstand wordt losgelaten en de
fantasie de vrije loop wordt gelaten. Op deze manier ontstaan schilderijen en
werken die net iets anders zijn dan de rest en verrassend veel kunnen zeggen
over het onderbewuste van de schilder. De surrealisten willen weten wat er naar
boven komt wanneer je je verstand uitschakelt en daardoor al je onbewuste
gedachten en gevoelens naar boven komen.Wanneer het donkere surrealisme zijn weg vond, is niet geheel duidelijk. Vermoedt word dat donker surrealisme gewoon een tak van het surrealisme is, waarbij het onderbewuste van de desbetreffende kunstenaar duistere beelden bevat die naar boven komen. Donker surrealisme kan ook een bepaalde manier van gevoelens uitdrukken zijn. Deze surrealistische vorm van expressionisme wordt tegenwoordig veel gebruikt in de computer- en fotografiekunst.
Het lijkt wel alsof de kunstenaar zich geketend voelt, eenzaam, wanhopig.
De emoties komen door deze manier van uitdrukken direct bij de toeschouwer aan: bij de eerste blik lopen de rillingen al over je rug.
Bij het surrealisme is ook altijd een ongemakkelijke, onheilspellende sfeer te voelen. Bij het kijken naar dit werk wil je eigenlijk niet lang blijven kijken: het liefst zou je je hoofd wegdraaien, maar omdat je zo geboeid bent, blijf je kijken.
Ook de afbeelding die hier rechts is afgebeeld, is een voorbeeld van donker surrealisme. Bij het kijken naar dit werk valt er direct wat op zijn plaats, zoals de bedoeling en gevoelens van de kunstenaar. Het werk heet You grow
inside me: op een bizarre, surrealistische manier heeft de kunstenaar zijn gevoelens uitgedrukt.
De felle, contrasterende kleur van het bloed wekt afschuw op.
Thema’s in de donkere surrealistische werken zijn vaak lijden en vergaansprocessen, en in sommige gevallen komen er in het onderbewuste van de kunstenaar zelfs zieke, morbide gedachten voor die verbeeld worden.
Kenmerken (donker) surrealisme: onheilspellende, spannende sfeer; donkere kleuren; vervreemdend effect; thema’s als lijden en dood.
Morbide kunst
Morbide kunst is de engste, meest extravagante substroming
in de donkere kunst. Het is vooral opgekomen in de moderne kunst en werd
vroeger niet gemaakt zoals dat nu wordt gedaan. Morbide kunst heeft naast het
schokken en bang maken van de toeschouwer geen extra functie zoals bij het
surrealisme: meestal worden er geen gevoelens uitgedrukt. Er zijn
uitzonderingen, maar die komen niet vaak voor.Kenmerkend voor de morbide kunst is de aandacht voor het menselijk lichaam en de vaak aanwezige extra nadruk op bloed. Vaak zijn er ook surrealistische of magische elementen aanwezig: zelden is een werk puur morbide kunst. (En laten we daaraan toevoegen: gelukkig maar).
Een steeds vaker voorkomend fenomeen in de morbide kunst is het gebruik van menselijke ledematen. Soms is het al morbide genoeg als de ledematen nep zijn, maar vaak genoeg worden er ook echte menselijke delen voor gebruikt. Alleen de gedachte al is walgelijk, maar toch trekt het mensen aan.
Er zijn kunstenaars die kunst gemaakt hebben van menselijke ledematen en die dat tentoonstellen.
Een voorbeeld hiervan is de Morbid Anatomy Exhibition in London.
Deze tentoonstelling (gehele naam: Exquisite Bodies: or the Curious and Grotesque History of the Anatomical Model) is geïnspireerd door de musea in de 19de eeuw, toen er modellen van wax van het menselijk lichaam gemaakt werden om een breed publiek informatie te verschaffen over het menselijk lichaam. Dit was toen, en nu nog steeds, een zeer populaire manier om meer te weten te komen over het menselijk lichaam en haar functies. Ook de morbide dingen, zoals het lichaam aangevallen door een desastreuze ziekte, worden tentoongesteld.
Body Worlds
Een andere tentoonstelling dat morbide menselijke kunst tentoonstelt, is Body Worlds van Gunther von Hagens. Hij heeft menselijke lichamen van donors geplastificeerd om te laten zien aan een breed publiek.
Door plastificatie blijft het lichaam intact en in zijn originele staat. Op deze manier kun je zien hoe het lichaam in elkaar zit. (Zie afbeeldingenpagina’s voor voorbeelden van Body Worlds)
De modellen bij Body Worlds zien er dan wel plastic-achtig uit, de gedachte dat je naar een overleden iemand zit te kijken, jaagt iedereen angst aan. En toch trekt het miljoenen mensen aan. Morbide kunst mag dan wel mensen afstoten, het trekt ook mensen aan.
Het genre horror komt volledig tot zijn recht bij het kijken naar een morbide werk. Morbide kunst brengt zijn boodschap over door zich in plaats van naar het verstand, naar de ziel te keren. Je voelt iets, bij het kijken ernaar. Een ongemakkelijk gevoel bekruipt je en je kunt de sfeer voelen. Horror is dus een zeer effectieve manier om je gevoelens over te brengen, omdat ze direct aangrijpen bij de toeschouwer.
Dit werk (vorige pagina), gemaakt door een anonieme kunstenaar op het internet, heet Love is Dead in Metropolis.
Je alleen voelen, eenzaam en verloren, wordt hier verbeeld. Je kunt uiteraard ook een klein figuurtje ineengedoken uitbeelden om eenzaamheid uit te drukken, maar je merkt dat morbide kunst een directe manier is om te zeggen wat je wil zeggen. De boodschap komt direct over.
Kenmerken morbide kunst: dood-achtige, dodelijke sfeer; donkere, sombere kleuren; gevoelens van de kunstenaar spelen een centrale rol; contrasten tussen normale, alledaagse dingen met iets extreems; menselijk lichaam meest gebruikte vorm om de boodschap over te brengen.
Mystieke of fantastische kunst
Fantastische kunst is geen aparte kunststroming, maar een
benaming die men geeft aan het fantastische in de kunst. Het zijn fantasievolle
kunstwerken waarbij het mystieke centraal staat.
Dit werk heet The Wedding van Mo Mohamed. Het is een gemakkelijk te begrijpen schilderij. De
man en vrouw, naar elkaar
gericht, zijn duidelijk blij en de
attributen die erom heen zijn
geschilderd zijn herkenbaar.
Het is eerder informatief dan magisch, en toch behoort het tot de fantastische kunst. Waarom? Kijkend naar het schilderij bekruipt je een oergevoel. Je voelt je op mysterieuze wijze verbonden met de geschilderde figuren en de blauwe kleur geeft een kalme, enigszins rustgevende sfeer.
Mo Mohamed maakt vaak taferelen uit een wereld die verloren
lijkt te zijn gegaan, een mystieke tijd die door het kijken naar zijn
schilderijen weer gaat leven. Het onbehaaglijke gevoel dat sommige van zijn
werken opwekt trekt de kijker aan terwijl het hen tegelijkertijd ook afstoot:
het albekende fenomeen van horrorkunst.Het werk hiernaast heet De Zonde en is duidelijk alweer anders dan The Wedding. Er is een vrouw afgebeeld, die zich in het duister terugtrekt. Haar gezicht is bijna helemaal donker en je ziet alleen vaag haar gelaatstrekken. Haar lichaam daarentegen is verlicht en trekt de aandacht in het schilderij. Haar gezicht verraadt niet hoe ze zich voelt, ze kijkt je alleen maar aan. Je kunt je alleen maar afvragen waar ze aan denkt. En zonder dat je het weet, zit je een lange tijd naar deze simpele compositie te kijken.
Psychologische thema's zijn vaak terug te vinden in de fantastische kunst.
Er zijn ook werken in de fantastische kunst die meer refereren naar sprookjes en animaties. Vaak is die kunst gericht op het creëren van nieuwe werelden, om de kunstenaar en toeschouwer te helpen ontsnappen aan de alledaagsheid van het bestaan. Kijk maar mee.
Deze vorm van fantastische kunst is een vreemde subvorm, als je dit vanuit horror-principes bekijkt. Het lijkt hier niet helemaal thuis te horen. De kleuren zijn zacht en licht, en meestal worden er geen dingen afgebeeld om je angst aan te jagen.
De draak op de afbeelding hiernaast zou je angst kunnen aanjagen, maar de manier waarop hij is afgebeeld maakt je eerder nieuwsgierig dan angstig.
Bovendien lijken de eenhoorn en de draak geen vijanden van elkaar en is er geen agressie te bespeuren in dit werk.
Waarom behoort dit dan toch tot horrorkunst?
Door het gevoel dat je ervan krijgt. Fantastische kunst fascineert, is vaak vervreemdend en door het gebruik van je fantasie lijken je alledaagse leven ineens niet meer zo belangrijk. Het creërt een nieuwe wereld en een nieuwe visie. De diepe indruk die het werk
maakt, is een kenmerk van horrorkunst.
Kenmerken fantastische kunst: fantasievol; symbolen; psychologische thema's en invloeden; bijbelse thema's en invloeden; onbehaaglijk gevoel; vervreemdend; figuren met niet-plastische proporties; niet-bestaande gebeurtenissen.
Er zijn vele vormen van horrorkunst, maar de meeste werken zijn in deze drie hoofdvormen in te delen. Op deze manier wordt al snel duidelijk dat horrorkunst geen eenzijdige kunst is, maar vele subvormen heeft die in eerste instantie niet aan horror doet denken.
Hoofdstuk lll: Aantrekken of afstoten?
Dit hoofdstuk is opgedeeld in drie paragrafen, die als volgt zijn ingedeeld.
· De aantrekkingskracht
· De afstotingskracht
· Het gevoel of effect van horrorkunst op de toeschouwer
De aantrekkingskracht
Dood, rampen en ellende vormen al decennia lang een groot
interessegebied voor de mens. We zijn de enige wezens die zich bewust zijn van
hun leven, en dus ook, bewust van hun dood. De dood is altijd al interessant
geweest, omdat het een onbekend gebied is dat altijd onbekend zal blijven. Dat de dood ons dan interesseert, is dus wel logisch. Maar waarom ligt ons interessegebied ook in hetgene wat ons angst aanjaagt?
Om te begrijpen waarom het leuk is om angstig te zijn, moeten we eerst een diepere duik nemen in de angst zelf. Als je bang bent, gaat je lichaam adrenaline produceren. Dit hormoon maakt deel uit van de vecht- of vluchtreactie, die bij elk levend wezen zit ingebouwd. Wanneer het vrijkomt, wordt je lichaam een soort super-robot: de bloeddruk verhoogt, je hartslag en ademhaling versnellen en je zintuigen worden scherpgesteld. Je lichaam is in zijn topstaat en zorgt ervoor dat voor datgene wat je angst aanjaagt je kunt vluchten of kunt vechten.
Deze staat van je lichaam is eigenlijk heel prettig. Immers, je zou wel altijd een super-robot willen zijn.
Bewezen is dan ook dat wanneer er adrenaline in je bloed zit (wanneer je bang bent) je veel betere prestaties kunt leveren dan wanneer dat niet het geval is. Daarom kun je maar beter een beetje zenuwachtig zijn voor je presentatie of examen, omdat je dan veel alerter bent.
Deze adrenaline-kick maakt veel duidelijk over de kick van het angstig zijn. Horror maakt mensen bang en kan je daardoor een zowel lekker gevoel (adrenaline) als een onoverwinnelijk gevoel (het overwinnen/weerstaan van de angst) geven.
Maar het genre horror heeft nog een andere aantrekkelijke kant. Horror bevat een bepaalde prikkel die nieuwsgierigheid opwekt. Als je twee schilderijen naast elkaar ophangt, waarvan er één vrolijk en kleurrijk is, en de ander somber en triest, zal je bij negen op de tien gevallen blijven staan bij het donkere schilderij.
Het mysterieuze en donkere geeft je een prikkel om verder te fantaseren. Waarom dit zo is, hebben wetenschappers en filosofen nog steeds niet helemaal goed kunnen onderzoeken. Wat in elk geval zo is, is dat mensen een soort 'trigger' nodig hebben om gefascineerd of geïnteresseerd te zijn of te worden. Het mysterieuze dat een horrorwerk meestal bevat, laat ruimte vrij voor de gedachten en gevoelens van de toeschouwer. Je kunt zelf iets invullen. En dit is iets wat mensen leuk vinden: het zelf invullen en een bijdrage leveren aan iets wat hen intrigeert.
De afstotingskracht
Als er iets logisch is aan de
horrorkunst, dan is het de kracht van het afstoten ervan. Immers, als je naar
een bloederige horrorfilm kijkt voel je afschuw bij het zien van al die
afgehakte lichaamsdelen. Afschuw is een
heel normale emotie, en behoort volgens sommige psychologen
zelfs tot de basisemoties van de mens. De emotie 'afschuw' ligt diep in ons systeem ingeworteld. Als we iets verafschuwen, geven we te kennen dat er iets gebeurt dat we niet leuk vinden. Neem bijvoorbeeld het drinken van een vies drankje. Je trekt een vies gezicht. Je lichaam vertelt je dat het goedje mogelijk giftig of niet goed voor ons is, wat een afschuwreactie opwekt. Bij het zien van een horrorwerk, voel je afschuw: de eerste, onbewuste reactie. Wat je ziet, is niet goed voor je. Het betekent mogelijk gevaar, dat tot angst kan leiden.
Waarom mensen zijn zoals ze zijn, blijft altijd de vraag. Mensen zijn nu eenmaal geïnteresseerd in hun angsten. Mensen hebben sterk ontwikkelde machtsgevoelens, en wanneer je je angst overwint, voel je je machtig. Je voelt je onoverwinnelijk. Wellicht is dit de reden dat mensen hun angsten, en de grenzen van hun angsten, bewust opzoeken. De kick om iets te doen dat niet goed is, is wat veel mensen onbewust en bewust toch aantrekt.
Het
gevoel of effect van horrorkunst op de toeschouwerDeze paragraaf is eigenlijk een soort conclusie op de voorgaande twee. Immers, het effect dat horrorkunst op de toeschouwer veroorzaakt is niets meer dan een combinatie van de aantrekkingskracht en de afstotingskracht.
Het uiteindelijke effect hangt af van de toeschouwer: wekt het werk meer afschuw op dan dat het je aantrekt of voel je helemaal geen of weinig afgunst? En uiteraard verschilt dit ook per persoon. De ene vindt horror geweldig en zoekt zijn angsten en grenzen op, terwijl de ander liever in zijn comfortzone blijft en er een hekel aan heeft bang gemaakt te worden.
Wat wel duidelijk gezegd kan worden, is dat horrorkunst een effectieve manier is om je gevoelens te uiten. Heftige, depressieve gevoelens als eenzaamheid, haat en angst komen nu eenmaal beter tot hun recht in een dramatisch schilderij. Een vrolijk gekleurd werk met een figuurtje dat somber kijkt, wekt geen sombere indruk. Om negatieve gevoelens uit te drukken, moet het werk ook negatief en donker zijn.
Dus zoals een vrolijk werk de toeschouwer vrolijk en opgewekt kan maken, kan een horrorkunstwerk de toeschouwer meesleuren in een wereld vol fantasie en horror.
Hoofdstuk lV:
Horror onder de loep: wat maakt het eng?
Donker surrealisme
Bij het surrealisme hebben we de volgende kenmerken genoteerd:
kenmerken (donker) surrealisme: onheilspellende, spannende sfeer; donkere kleuren; vervreemdend effect; thema’s als lijden en dood.
We nemen een van de surrealistische werken die we bij het surrealisme genoemd hebben, als voorbeeld. Hieronder is hij opnieuw afgebeeld. Bij elk van de kenmerken van het donker surrealisme gaan we kijken hoe dit tot uiting komt in het werk en of dit gevolgen heeft op het effect van het horrorkunstwerk.
Onheilspellende, spannende sfeer
Er hangt een onheilspellende sfeer in het werk. Dit wordt deels veroorzaakt door de licht-schaduwwerking, aan de rechterkant is het donkerder dan aan de linkerkant, waardoor het lijkt alsof het licht van links op het lichaam geworpen wordt. Op deze manier wordt de schaduw van het lichaam op mysterieuze wijze op de muur afgebeeld. De onheilspellende sfeer van het werk wordt extra benadrukt door de twee vierkante gaten, schijnbaar gevuld met stenen, op de achtergrond. Het is niet duidelijk wat het voorstelt of wat de functie is, maar juist die onduidelijkheid voegt iets spannends toe.
Donkere kleuren
De kleuren zijn somber en het werk bestaat vooral uit niet-kleuren. De kleuren die er wel in zitten, zijn verdonkerd, wat een spannende sfeer tot gevolg heeft. Er ontstaat ook een licht-donkercontrast het naast elkaar toepassen van lichte (de linkerkant) en donkere (de rechterkant) tonen. Ook zijn de kleuren een vorm van expressief kleurgebruik, want de kleuren benadrukken de somberheid in het werk. De koude kleuren benadrukken de gedrukte, spannende sfeer nog extra.
Vervreemdend effect
Wat je ziet, is niet echt: tenzij je ooit een leeg lichaam aan een ketting hebt zien hangen. Het geeft dus een vervreemdend effect. Maar juist omdat het niet echt is, geeft dit de toeschouwer de mogelijkheid om er zelf extra invulling aan te geven. Bovendien is dit vervreemdende effect een duidelijk terugkomend kenmerk bij het (donkere) surrealisme.
Thema’s als lijden en dood
In de horrorkunst spelen thema’s als lijden en dood een belangrijke rol. Dit komt omdat dit de belangrijkste thema’s zijn die mensen angst aanjagen. Dood is immers iets waar we allemaal bang voor zijn: en lijden is ook iets wat niemand echt een pretje vindt. Het ondersteboven hangen van het ontblote bovenlichaam van een mens is daarom angstaanjagend.
Morbide kunst
Morbide kunst is de kunst waar de meeste mensen direct aan denken wanneer ze de term horrorkunst horen.
Kenmerken: dood-achtige, dodelijke sfeer; donkere, sombere kleuren; gevoelens van de kunstenaar spelen een centrale rol; contrasten tussen normale, alledaagse dingen met iets extreems; menselijk lichaam meest gebruikte vorm om de boodschap over te brengen.
Om deze kenmerken naar voren te brengen gebruiken we hiervoor een morbide kunstwerk dat A Lack of Confidence heet.
Dood-achtige, dodelijke sfeer
Hoewel het in eerste instantie niet zo lijkt, speelt de dood in dit werk ook een belangrijke rol. De takken die langzaam naar boven groeien en de armen van het figuur omringen maken een dramatische indruk, die mogelijk zelfs kan staan voor de langzaam dichterbij komende dood. De hoeken van het werk zijn compleet duister, alsof de duisternis het figuur verstikt.
Donkere, sombere kleuren
De kleuren in dit werk lijken op de kleuren van het surrealistische
werk hiervoor: de kleuren zijn verdonkerd, en er is veel gebruik gemaakt van
niet-kleuren. Alleen zijn deze kleuren nog veel donkerder dan het vorige werk.
Vlak boven het hoofd van het figuur is het werk het lichtst, de rest is bijna
volledig in duisternis gehuld. De hoeken zijn zelfs compleet zwart.Gevoelens van de kunstenaar
Dit werk heet niet voor niets A Lack of Confidence. De kunstenaar is duidelijk verward en gefrustreerd. De houding van het figuur spreekt boekdelen: het gezicht is bedekt en de handen omklemmen krampachtig het hoofd. De kunstenaar heeft op een morbide, donkere manier zijn frustraties en gevoelens in een werk uitgedrukt.
Contrasten met alledaagse en extreme dingen
De dramatische indruk van het werk heeft een heftig contrast met de simpele, alledaagse bezigheid van een boek lezen. Het boek is opengeslagen, dus de figuur is simpelweg onderbroken in zijn handeling. De alledaagsheid van de handeling wordt helemaal overrompeld door de donkere kleuren en de dramatiek.
Menselijk lichaam de meest gebruikte vorm
Wat kan er nu beter gebruikt worden om je gevoelens uit te drukken als een menselijk lichaam? Het menselijk lichaam kent vele vormen van lichaamstaal, en het is een taal die iedereen begrijpt. De ingedoken, in zichzelf kerende houding van het figuur in het werk hierboven laat iedere toeschouwer begrijpen hoe de persoon zich voelt.
Fantastische kunst
Fantastische kunst is een heel uitgebreide tak in de horrorkunst en kan uiteenlopen in vele subvormen.
Kenmerken: fantasievol; symbolen; psychologische thema's en invloeden; bijbelse thema's en invloeden; onbehaaglijk gevoel; vervreemdend; figuren met niet-plastische proporties; niet-bestaande gebeurtenissen.
Het werk hiernaast heet Guilty
en gebruiken we als voorbeeld.
Fantasievol
Fantasierijk is het werk in ieder geval. Een lichaam dat zomaar in
vlammen opgaat, kan niet echt. Dit werk is dus in geen mogelijkheid een
objectieve weergave. De kunstenaar heeft gewoon zijn fantasie verbeeldt, wat in
hem omging op dat moment. Dat is niet alleen een belangrijk aspect van de
fantastische kunst, maar ook in de meeste horrorwerken.
Symbolen
In fantastische kunst wordt vaak gebruik gemaakt van symbolen. Vlammen
kunnen een symbool zijn van vernietiging, want als iets afbrandt, blijft er
vaak niets van over. De kandelaar aan de rechterkant maakt een andere
symbolische functie van vuur duidelijk: hoop. Het werk is dus niet helemaal
pessimistisch, wat de meeste morbide werken wel zijn.
Psychologische thema’s en invloeden
Het werk heet Guilty. De kunstenaar heeft, als je zijn
gevoelens op dit werk baseert, een overweldigend schuldgevoel. Kenmerken van
schuld is dat je iets heel graag wil omdraaien, maar dat kan niet meer. Je
voelt je wanhopig en gefrustreerd, wat hier is verbeeldt als het in brand staan
van een ingedoken figuur.
Bijbelse thema’s en invloeden
Het komt niet vaak voor dat én psychologische én bijbelse thema’s in
hetzelfde werk tot hun recht komen. In dit voorbeeld komt vooral het
psychologische thema tot uiting, maar de kandelaar rechts is ook in het
christendom een belangrijk symbool. Ook zijn veel werken die uitleg geven over
de bijbel vaak deel van de fantastische kunst.
Onbehaaglijk gevoel
Bij het kijken naar dit werk krijg je een soort onbehaaglijk gevoel.
Je kijkt naar iemand die ineengedoken zit en zich (waarschijnlijk) vreselijk
voelt. Het kijken naar andermans lijden geeft je een machteloos, onbehaaglijk
gevoel, alsof je niet precies weet wat je nu moet doen.
Vervreemdend
Het vervreemdende effect wordt in dit werk (en andere mystieke werken)
bereikt door de fantasie die het werk heeft. Het klopt niet, het kan niet, en
dat maakt het vervreemdend. De arm van het ineengedoken figuur klopt ook niet:
de arm vertoont diepe groeven, alsof te scherpe botten dwars door de huid
snijden. Ook is het figuur het enige wat in het werk zichtbaar is, en daardoor
wordt de toeschouwer naar het figuur toe 'gezogen'. Er is verder niets anders
te zien, dus moet je wel kijken naar het lijdende figuur.
Figuren met niet-plastische proporties
Hierboven is het ook al eens gezegd: de proporties kloppen niet. Het
lichaam klopt niet. De botten steken onrealistisch scherp door de huid en ook
de rug vertoont hoekige vormen, terwijl een menselijk lichaam geen hoekige
vormen heeft. Deze verkeerde verhoudingen en proporties versterken het
vervreemdend effect en het onbehaaglijke gevoel.
Niet-bestaande
gebeurtenissen
Dat niet-bestaande gebeurtenissen een grote rol spelen in de
fantastische kunst, is logisch. De fantasie speelt een grote rol en laat weinig
ruimte over voor de realiteit. Het objectief weergeven is geen doel van de
fantastische kunst, juist het weergeven van een fantasie- of droomwereld staat
centraal. Op de werken van de fantastische kunst zijn vaak andere werelden of
andere dimensies met andere gebeurtenissen te zien. Ook in ons voorbeeld vindt
een niet-bestaande gebeurtenis plaats: mensen vliegen niet zomaar in brand, en
vooral niet alleen op één plek, zoals hier de rug.
We hebben nu de drie stromingen doorlopen. Opvallend zijn de steeds
terugkomende kenmerken als vervreemdend effect, donkere kleuren, expressief en
een onbehaaglijk gevoel.
Maar ook het menselijk lichaam is in de horrorkunst een veel gebruikt
middel om een boodschap mee over te brengen. Bepaalde aspecten van het lichaam
van de mens jagen de mens angst aan. Daarom gaan we nu een kijkje nemen in het
menselijk lichaam in de kunst.
Het
menselijk lichaam in de horrorkunst
Bepaalde delen van het menselijk lichaam jagen de mens angst aan. Door
de jaren heen heeft het een bepaalde symboliek gekregen. Doordat het al
eeuwenlang in de horrorkunst is gebruikt, geeft het mensen zelfs een naar
gevoel zelfs al is het niet bedoeld om angst aan te jagen. We onderscheiden
drie belangrijke aspecten:
· Schedel
· Skelet
· Dood
(en dodendans)
Schedel
De schedel, het gebeente van het hoofd, wordt in alle culturen
beschouwd als het symbool van de overledene. Dit verband is al bij de
Egyptenaren gelegd en heeft sindsdien altijd bestaan. In het christelijke
geloof wordt de schedel van Adam beschouwd als de grondslag van de verlossing
van de mens, omdat Christus werd gekruisigd op de Calvarieberg (calva is
Latijn voor 'schedel'), waar Adam begraven zou zijn. Op die manier kon Jezus'
bloed de erfzonde wegwassen en door over de schedel van Adam te vloeien de
mensen verlossen. De schedel heeft vele symbolische betekenissen, waarvan veel
duistere. De schedel staat ook symbool voor allusie op de vergankelijkheid van
het bestaan, het wijzen op levensgevaar en het tarten van de dood op
fascistische vlaggen.
Skelet
Govert Bidloo stichtte in de 16e eeuw de Hollandse anatomische school.
Hij was hoogleraar anatomie aan de universiteit van Leiden en liet op een
gravure een geraamte afbeelden met een zandloper in de hand terwijl het een
sarcofaag uitstapt. De betekenis die het skelet zo krijgt, is die van de dood.
Het skelet is de beenderstructuur van het hele lichaam. De symboliek
ervan is vergelijkbaar met die van de schedel, als allusie op de dood en de
onverbiddelijk vliedende tijd. Het is een waarschuwing voor de vergankelijkheid
van het bestaan en de ijdelheid van vleselijk genot.
Dood
Als er iets is dat een vaak terugkerend thema in de horrorkunst is, is
het de Dood wel.
Een afbeelding van een skelet doet onvermijdelijk denken aan de dood.
Het skelet is er dan ook vaak mee in verband gebracht. Alleen in dit geval
verschijnt het geraamte niet als anatomische structuur, maar als personage met
een eigen betekenis of als spookverschijning, die het einde van het leven
aankondigt.
Om het concept te verduidelijken werden er attributen aan toegevoegd
zoals een zeis en een zandloper, die het onverbiddelijke verstrijken van de
tijd symboliseren en het moment waarop de levensdraad wordt doorgesneden. De
levenden worden geconfronteerd met het skelet als eindpunt van het bestaan, als
soort waarschuwing. Ze weten immers dat ze er ooit, wanneer ze komen te
overlijden, zo zullen uitzien. In het christelijke denken is de dood echter
niet alleen het harde gegeven in het licht waarvan ieder verlangen ijdel en
nutteloos lijkt, maar ook de overgang naar het hiernamaals. De Dood kan ook de
rol spelen van bewaker van de overledenen (zie Laatste Oordeel van Jan
van Eyck). De dood kan ook worden afgebeeld als een engel, maar in de
horrorkunst alleen op huiveringwekkende wijze.
In het werk van James Ensor met De Dood en de maskers (zie
afbeeldingenpagina’s) speelt Ensor met de dubbelzinnigheid van de figuur met de
schedel, die op het eerste gezicht de Dood lijkt, omgeven door maskers. Bij
nader toezien echter blijkt Ensor de figuur van de Dood vliegend in de lucht te
hebben afgebeeld. Het personage met de schedel is dus niet de Dood, maar een
masker zoals alle andere, met andere woorden, een mens die zijn korte rol
speelt op het schouwtoneel van het leven. De maskers verwijzen naar valsheid en
ijdelheid en dit maakt het werk echt huiveringwekkend.
Dodendans
Het
leven is een dans met zijn eigen ritmes, hartstochten en emoties. Vanuit
universeel oogpunt heeft de dans vitale betekenissen, waarbij de afwisseling
van houdingen en bewegingen ook kan overeenstemmen met de afwisseling van
geboorte en dood. De dans van het leven kent een voorspelbaar einde, namelijk
de dood. De danse macabre of dodendans is de meedogenloze uitbeelding van deze
dans, waarbij iedere stap, zelfs de aangenaamste en vrolijkste, onvermijdelijk
naar het einde leidt. Dit ontstond aan het einde van de 14e eeuw,
waarschijnlijk in Spanje, en toont mannen en vrouwen die elk met een skelet
dansen, in de richting van hun graf. Aan de basis van dat alles ligt uiteraard
het opzettelijke contrast tussen de levendigheid van de dans en de gruwelijke
aanwezigheid van de danspartner die het tegengestelde vormt van de vreugde en
opgewektheid van de dans. Een laatste betekenis die impliciet aanwezig is in de
danse macabre is het feit dat alle mensen gelijk zijn voor de dood, die rijken
noch machtigen spaart.
Hoofdstuk V: Interview met een kunstenaar
- wat is het doel?
Om beter te kunnen onderzoeken wat het doel is van horrorkunst zijn hier twee interviews met horrorkunstenaars ingesloten. Deze interviews zijn gevolgd door een conclusie die de belangrijkste delen van de interviews samenvat. Het eerste interview is met Oswald Cromheecke, een Belgische student die donkere kunst maakt.
Oswald Cromheecke
Vertel eens iets
over jezelf.
Ik ben dus Oswald
Cromheecke, 22 jaar oud en ik ben op het moment bezig met mijn master
Illustratie in Gent, België.
Ik ben van kinds af
aan al bezig met tekenen (vader Luc Cromheecke: striptekenaar, moeder Sabine De
Meyer: illustratrice) maar sinds kort ook meer en meer met animatie.
Hoe zou jij de
kunst die je maakt omschrijven?
Om te beginnen zou ik
mijn werk liever willen omschrijven als toegepaste kunst. Dit omdat ik meestal
en liefst van al in opdracht werk en niet gewoon puur voor mezelf.
Mijn vroegere werk
was altijd zeer duister (dit meestal nog zonder bepaald doel). Nu probeer ik
zoveel mogelijk dit 'duistere' in functie te zetten van het verhaal of de sfeer
die ik wil neerzetten. Dit laatste vind ik dan ook zeer belangrijk. Ik probeer
meer een soort 'sfeer' in beeld te brengen maar dit hoeft niet persé duister of
macaber over te komen.
Zijn er dingen die
je inspireren? Zoals kunststromingen, personen, genres?
Ik heb altijd veel
inspiratie uit films kunnen halen. Films en series zoals Sunset Boulevard,
Baron Von Munchhausen, The Game, Six Feet Under, Boardwalk Empire en Twin
Peaks... maar ook bijvoorbeeld Disney en Pixar beïnvloeden mij enorm. Maar
zeker ook andere tekenaars en kunstenaars zoals BluBlu, Theodor Kittelsen,
Serge Baeken, Olivier Schrauwen, Christophe Blain.
Hoe verwacht jij
dat jouw kunst overkomt?
Sfeervol, onrustig
maar vooral ook pakkend. Dat 'pakkende' of 'drama' probeer ik te bekomen door
dit duistere met humor te benaderen. Mensen kan je niet laten lachen of wenen
zonder deze twee factoren zoals humor en drama veel en goed af te wisselen. Een
alleen maar dramatisch werk komt ronduit depressief over. Met een juiste portie
humor en actie geef je het verhaal of de prent veel meer realisme en geloofwaardigheid.
Wat denk jij dat
mensen aantrekt aan enigszins bizarre, donkere kunst?
Ik denk
bijvoorbeeld dat veel meer mensen in een museum een mooi en lieflijk schilderij
gewoon
voorbijgaan zonder
veel aandacht te geven dan een schilderij dat choqueert of provoceert. De mens
heeft volgens mij die dramatiek nodig in een werk om het echt te kunnen
geloven. Maar ook het ongeloofwaardige of mysterieuze prikkelt de mens volgens
mij heel hard. Dit mysterieuze en donkere geeft mensen de kans om verder te kunnen
fantaseren.
In elk geval heb je
een 'trigger' nodig om een toeschouwer te prikkelen. Iets moet gebeuren, al is
het choquerend, grappig of triestig.
En tot slot: wat
is het doel dat je met je werk wil bereiken? Zit er een boodschap achter?
Ik wil er wel nog
graag bijzeggen dat ik absoluut niet alleen aangetrokken ben door het
'donkere'. Het is vooral de combinatie van dit 'donkere' of mysterieuze met
iets eigentijds of herkenbaar dat me interesseert. Dit op zo'n manier dat je de
toeschouwer emotioneel kan raken.
Ik ben ook op de
moment meer met animatie bezig omdat deze nog meer factoren heeft om zo te
kunnen 'raken'.
Je kan je niet
voorstellen hoeveel muziek bijvoorbeeld doet in een verhaal. Je kan een
situatie met muziek of geluid volledig naar je hand zetten.
Op de moment ben ik samen met Boris Bonne aan het werken aan enkele
animatiefilms.
Het tweede interview is een interview met de Engelse Eric Swartz. Het
interview is vertaald naar het Nederlands, maar ook het origineel is
weergegeven.
Eric Swartz
Tell
us something about yourself.
Engels: Well I've always been an
artist, drawing since I had the ability to; creating comic strips and super
heroes. My subject matter was random until college when I focused more on
Horror and Monsters. I watched a lot of Monster Movies when I was younger and
returned to that interest as an adult, kind of a loving nostalgia. I've been
depicting monsters in many forms of art including drawings, paintings,
photographs, and love to stylistically experiment with various ways to portray
them.
Nederlands: ik ben altijd al een kunstenaar geweest, ik
tekende vanaf het moment dat ik dat kon: ik maakte strips en superhelden. Ik
tekende van alles, tot ik naar school ging en me meer op horror en monsters
ging focussen. Ik keek veel monster- en enge films toen ik jonger was en heb
die interesse terug gekregen toen ik volwassen werd. Een soort heimwee dus. Ik
maakte monsters in verschillende soorten kunst zoals tekeningen, schilderijen,
foto's, en ik experimenteer met de manier om ze af te beelden.
How
would you describe the art you make?
Engels: I would use terms such as Dark Art, Horror Art,
Macabre, and Monster Portraiture. My style ranges from realism with extreme
detail to abstract with simple colors, but almost always creating a likeness of
the monster I choose.
Nederlands: ik zou termen gebruiken als donkere kunst,
horrorkunst, griezelig, en monsterportretten. Mijn stijl varieert van realisme
met veel detail tot abstract met simpele kleuren, maar het heeft altijd
gelijkenis met het monster dat ik kies.
Are
there things that inspire you?
Engels: Nothing inspires me more
than other art and artists, in any medium. I take note of what others are
creating and become very intrigued in their process and materials. Everyone is
an artist if they choose to be, and there is always something new to create.
Nederlands: niets inspireert me meer dan andere
kunstenaars, in elke soort. Ik noteer wat anderen maken en raak erg
geïntrigeerd door hun proces en materialen. Iedereen is een kunstenaar als hij
of zij dat wil, en er is altijd iets nieuws om te creëren.
How
do you expect your art is being received?
Engels: I appreciate each and every
comment that comes my way. Knowing that I have inspired someone or gave that
feeling you get from seeing something wonderful to someone else, assures me I'm
making a difference, and doing what I've been put on this planet to do. I am
meant to create art, no matter the circumstances.
Nederlands: ik waardeer elk commentaar dat ik krijg. Als
ik weet dat ik iemand geïnspireerd heb of dat gevoel dat je krijgt als je iets
moois maakt voor iemand, stelt me dat gerust: dan weet ik dat ik een verschil
maak. Dan doe ik wat ik gemaakt ben om te doen. Ik ben gemaakt om kunst te
maken, ongeacht de situatie.
What
do you think people like about dark, horror art?
Engels: It could be nostalgia, or
just an appreciation for something different from the norm; not following the
mainstream and joining the underground of others who see things as you do, the
beauty of the macabre. I personally think it is the greatest art form there is.
Horror is the most diverse genre, and enables the ability for the most hands-on
artwork. Creating a monster is a thing of beauty. Starting with sketches, final
illustrations, and transforming someone with rubber and latex into a memorable
monster is the heart of my artwork. I see the creative process behind it all,
and the materials used to help achieve realism in fantasy.
Nederlands: het zou een soort heimwee kunnen zijn, of
gewoon een waardering voor iets wat anders is dan anders; iets wat niet normaal
is, en bij een groep horen die dingen ziet op de manier waarop jij dingen ziet,
zoals de schoonheid van iets griezeligs. Persoonlijk denk ik dat het de mooiste
vorm van kunst is, die er bestaat. Horror is het meest gevarieerde genre, en
creërt de mogelijkheid voor de meeste kunst. Een monster creëren is een manier
van schoonheid. Beginnend met schetsen, illustraties en iemand transformeren
met rubber en latex in een gedenkwaardig monster, is de kern van mijn kunst. Ik
zie het creatieve erachter, en de materialen en methodes die je gebruikt om
realisme in fantasie mogelijk te maken.
Do
you have a certain goal? Does your art carry a message?
Engels: My goal is to continue to
create Horror Artwork for the rest of my life. It is my obsession and it is
what I must do. I also want to share this obsession with anyone who is willing
to accept it. I suppose I would like to have others see things the way I see
them, depicting the art behind what most people would see as gruesome or
grotesque. The true art is in the process of the artist's creation.
Nederlands: mijn doel is om door te gaan met het maken van horrorkunst voor de
rest van mijn leven. Het is mijn obsessie, en het is wat ik moet doen. Ik wil
deze obsessie ook delen met iedereen die bereid is het te accepteren. Ik denk
dat ik graag wil dat mensen de dingen zien zoals ik ze zie, het mooie zien van
hetgene dat zij verafschuwen. De ware kunst ligt in het proces van de
kunstenaar's creatie.
Conclusie en samenvatting
Uit de interviews kunnen we concluderen dat horrorkunst verschillende
doelen kan hebben. Oswald Cromheecke, bijvoorbeeld, maakt horrorkunst om een
bepaalde sfeer neer te zetten en een verhaal te vertellen. Eric Swartz creërt
monsters die angst aanjagen, omdat iets griezeligs ook schoonheid is.
Horrorkunst is dus, volgens Swartz, niet puur bedoeld om de
toeschouwer te choqueren of bang te maken, en zelfs niet om een boodschap over
te brengen. Volgens hem is horrorkunst net als iedere andere vorm van kunst,
omdat het mooi is, omdat het kunst is.
Conclusie en beantwoording van de hoofd- en
deelvragen
Hoofdvraag
· Wat is het effect
van horrorkunst/donkere kunst op mensen?
Deelvragen
· Wat trekt mensen
aan in deze bizarre kunstsoort?
· Wat voor gevoel
krijgen mensen?
· Wat is het doel van
de kunstenaar?
· Waar komt donkere
kunst vandaan?
Wat
trekt mensen aan van deze bizarre kunstsoort?
Het donkere heeft de
neiging mensen aan te trekken, en dat heeft meerdere redenen:
∙ interesse in wat
men niet kent;
∙ de kick van bang
gemaakt worden;
∙ effectieve manier
om gevoelens over te brengen.
Interesse in wat
men niet kent
Het donkere, het
griezelige: vrijwel alles wat je angst aanjaagt heeft te maken met de dood. De
dood is iets onbekends, wat pas bekend wordt op het moment dat het er niet meer
toe doet. Dat fascineert mensen, want het ligt nu eenmaal in je natuur om
nieuwsgierig te zijn naar wat je niet kent.
Horrorkunst kan een
manier zijn om uiting te geven aan deze onbekendheid. Iedereen heeft bepaalde
ideeën en beelden hierover, en deze kun je overbrengen door ze uit te beelden.
Op die manier ontstaan meerdere verschillende beelden en lijkt het onbekende
niet meer zo onbekend en ook niet meer zo eng. Als je datgene wat je angst aanjaagt
zo mysterieus en zo onbekend laat, word je er veel banger van dan wanneer je
zelf een beeld schetst bij iets wat je niet kent. Dan is het iets wat je wél
kent, ook al weet je dat dit wellicht niet klopt. Horrorkunst kan dus, in
plaats van mensen bang te maken, ook geruststellen of helpen een beeld te geven
bij hun angsten.
De kick van bang
gemaakt worden
De natuur heeft het
bepaald: zodra je bang word, komt er een hormoon vrij dat je in staat stelt om
te vluchten voor datgene wat je angst aanjaagt (het potentiële gevaar), of om
ertegen te vechten. Dit hormoon is adrenaline en heeft een enorme invloed op je
lichaam. Maar dit voelt niet onprettig voor de meeste mensen. Waarom het zo is,
weet men niet, maar mensen blijven hun grenzen opzoeken om hun angsten te
overwinnen. Mensen zijn dan ook de enige wezens die hun angsten proberen te
overwinnen; volgens de natuur is het een veel beter idee om er gewoon ver bij
uit de buurt te blijven.
Als bang zijn iets
compleet onprettigs was, wat men haatte en vermeed, bestond het genre horror
niet.
Effectieve manier
om gevoelens over te brengen
Als je heel blij
bent, is het logisch dat een vrolijk schilderij je gevoelens het beste kan
beschrijven of overbrengen. Maar als je je depressief of eenzaam voelt, kan je
je voorstellen dat het schilderij geen felle kleuren zal hebben. Het verschil
tussen een vrolijk schilderij met emoties en een deprimerend, donker schilderij
met emoties is dat het donkere schilderij veel meer indruk maakt. Dat komt
gedeeltelijk door de interesse in wat men niet kent, maar een goed
horrorkunstwerk dat diepe emoties bevat kan je de rillingen over je rug laten
lopen. Mensen hebben vaak net een beetje dramatiek nodig en moeten een beetje
gechoqueerd worden om het gevoel diep in de toeschouwer te laten doordringen.
Wat voor gevoel krijgen mensen?
Een horrorkunstwerk
kan twee totaal verschillende gevoelens oproepen: afschuw en nieuwsgierigheid.
Welke van deze twee emoties de overhand heeft, ligt gedeeltelijk aan de
toeschouwer zelf. De één is namelijk veel sneller bang dan de ander. Dit ligt
gewoon in iemands karakter vast. Daarom zijn de meningen over horrorkunst wijd
verspreid. Er zijn mensen die het echt verschrikkelijk vinden om bang te zijn
en daarom horrorfilms en enge situaties bewust vermijden. Anderen zoeken deze
juist op.
Desondanks lijken de
gevoelens die de toeschouwers hebben allemaal op elkaar en zijn dus te
generaliseren. Enerzijds ben je nieuwsgierig. In horror is er vaak een lege
ruimte waardoor spanning ontstaat: in een schilderij is dat een vraag die bij
je opkomt of een situatie die is afgebeeld, in een horrorfilm is het de vraag
wat er gebeurt en ervaar je het gevaar dat de hoofdpersoon loopt zelf. Deze
lege ruimte kun je als toeschouwer zelf invullen, en mensen vinden het vaak
leuk en interessant om een bijdrage te leveren aan iets wat hen intrigeert.
Anderzijds roept
horror een gevoel van afschuw op, waardoor je het liefst stopt met kijken en je
hoofd afwendt. Deze gemengde gevoelens met totaal andere doelen bepalen hoe de
toeschouwer op het werk reageert: als de afschuw in de meerderheid is, zal hij
zijn hoofd afwenden en hoogstwaarschijnlijk weglopen. Maar als de
nieuwsgierigheid wint, zal hij het schilderij beter willen bekijken om de lege
ruimte in het werk op te vullen.
Wat
is het doel van de maker?
Omdat er
verschillende functies van horrorkunst zijn, zijn er ook meer doelen van de
kunstenaar. De drie redenen dat mensen aangetrokken worden door donkere kunst,
hangen samen met de functies van horrorkunst. De drie redenen waren: interesse
in wat men niet kent; kick van bang gemaakt worden en effectieve manier om
gevoelens over te brengen.
Op die manier zijn er
ook drie mogelijke doelen van de kunstenaar: interesses delen voor het enge en
mysterieuze; mensen bang willen maken of de kunstenaar wil zijn (depressieve)
gevoelens uiten. Interesses delen voor het enge en mysterieuze is logisch.
Wanneer je ergens in geïntresseerd bent, wil je er het liefst met iemand over
praten. Als kunstenaar is kunst natuurlijk de beste manier om die interesses
aan je toeschouwers over te brengen. Het tweede doel, mensen bang willen maken,
ligt wat complexer. Mensen (en dieren) vinden het prettig om macht te hebben.
Wanneer jij een ander bang kunt maken, geeft dat jou een bepaald machtsgevoel.
Dit is niet vaak het hoofddoel van horrorkunst, maar het komt wel voor. Het
derde doel is ook logisch. Horrorkunst waarbij de kunstenaar zijn gevoelens wil
overbrengen, is niets anders dan expressionistische kunst.
Waar
komt donkere kunst vandaan?
Kort gezegd: overal.
Het lijkt een heel modern verschijnsel, maar horrorkunst bestaat al zo lang we
kunst kennen. Zelfs in de oudheid kunnen we de drie redenen van horrorkunst al
onderscheiden. De Grieken en Romeinen begonnen met grafkunst om de doden te
herinneren. Deze herinnering van dood wordt ook tot de horrorkunst gerekend. In
de Middeleeuwen werd de meeste (horror)kunst in opdracht van de Katholieke Kerk
gemaakt. Omdat in het christelijke geloof het hiernamaals een belangrijke rol
speelt, is dit ook terug te zien in de schilderijen van die tijd. De kerk
hamerde erop dat je als mens een zondevrij leven moest leiden, anders zou je
naar de hel gaan. Om mensen bang te maken werden er schilderijen gemaakt die de
meest afschuwelijke hel moest verbeelden. Op die manier werden mensen
bijgestuurd, en slaagde de Kerk erin veel mensen onder de duim te houden. Pas
in de modernere kunst zorgden het realisme, impressionisme en symbolisten voor
een nieuwe wending in de donkere kunst. De realisten en de impressionisten wilden
alles objectief weergeven (in de horrorkunst waren dit oorlogen, nare
situaties, etc) en de symbolisten wilden een subjectieve visie en hechtten meer
waarde aan de gedachte achter het werk. Het surrealisme heeft ook een
belangrijke bijdrage geleverd aan de horrorkunst: vervreemdende en mystieke
elementen werden vaker in schilderijen opgenomen.
Hoofdvraag
→ Wat is het
effect van horrorkunst/donkere kunst op mensen?
Om deze hoofdvraag te
beantwoorden, brengen we alle deelvragen bij elkaar. Ten eerste, de drie
redenen waarom mensen zich aangetrokken voelen in de horrorkunst:
· interesse in wat men niet kent;
· de kick om bang gemaakt te worden;
· effectieve manier om gevoelens
over te brengen
Hier horen dan ook
drie effecten bij. Bij interesse in het onbekende gaat het helemaal niet om het
horror-principe dat je bang wordt. Als je je interesseert voor het enge en
mysterieuze, is horrorkunst gewoon een manier van leren, onderzoek doen en als
hobby. Je kunt je wel voorstellen dat het effect van de tweede reden, de kick
van het angst aanjagen, tot een heel ander effect leidt. Dan hoop je als
kunstenaar juist dat de toeschouwer rillingen krijgt van jouw werk. Bij de
derde reden wil de kunstenaar zijn publiek wat over zichzelf vertellen. Meestal
krijgt de toeschouwer dan hetzelfde gevoel als de kunstenaar probeert over te
brengen. Dit kan eenzaamheid, afschuw, woede of angst zijn, alles wat met het
donkere te maken heeft.
Er zijn twee effecten
die een horrorwerk bij de toeschouwer kunnen veroorzaken: afschuw of
nieuwsgierigheid, en in de meeste gevallen een combinatie hiervan. Het komt
bijna nooit voor dat een toeschouwer alleen maar afschuw of alleen maar
nieuwsgierigheid voelt. Bij alleen maar afschuw is het werk vaak zo morbide dat
het buiten alle grenzen reikt, dan is het afschrikken van de toeschouwer ook
het hoofddoel van de kunstenaar. Bij alleen maar nieuwsgierigheid kun je
twijfelen of het werk eigenlijk wel tot de donkere kunst te rekenen is, want
bij donkere kunst hoort angst nu eenmaal, net zoals bij een vrolijk schilderij
gelukkige gevoelens horen. De kunstenaar bepaalt in hoeverre hij afschuw of
nieuwsgierigheid wil oproepen bij zijn publiek. Een kunstenaar die morbide
kunst maakt richt zich vooral op afschuw, terwijl bij het donker surrealisme
veel waarde wordt gehecht aan het oproepen van nieuwsgierigheid.
Het effect van
horrorkunst op het publiek kan dus wijd uiteenlopen, en al helemaal als je
meerekent dat niet elke toeschouwer hetzelfde is. Iedereen heeft een bepaalde
aanleg in hoeverre je geïntresseerd bent in enge, mysterieuze dingen. Sommige
mensen hebben er een hekel aan en vermijden elke soort van bangmakerij, terwijl
echte horror-freaks naar horrorfilms in 3D gaan en nog lachend de deur
uitlopen. De kunstenaar kan dus van tevoren moeilijk bepalen hoe zijn
schilderij ontvangen wordt, tenzij hij zich op een bepaalde groep richt. Doet
hij dit niet, dan kan hij de meest uiteenlopende reacties verwachten.
Het is dus niet
eenvoudig te zeggen wat de effecten van horrorkunst op het publiek is. Elke
toeschouwer verschilt, en elk werk verschilt. Over het algemeen is het een
combinatie van afschuw en nieuwsgierigheid, en het hangt van het kunstwerk en
de toeschouwer af in hoeverre afschuw en nieuwsgierigheid aanwezig zijn.
Literatuurlijst
Boeken
Het menselijk
lichaam
Marco
Bussagli
Kunstbibliotheek:
serie onder
redactie van Stefano
Zuffi
ISBN
978-90-5544-713-8
D/2007/6328/25
Wereldgeschiedenis
van de kunst
H.W
Janson
(oorspronkelijk
History of Art, third edition, www.deviantart.com
revised
and expanded by A.F Janson)
ISBN 90-269-43717
